3 Η Μικρή Πουλιάνα: Τσιφλίκι του Κων. Ζάππα - Μέρος Α'

Κων. Ζάππας

Του Βασ. Ν. Μαγόπουλου - Δασκάλου.

Α' ΠΡΟΛΟΓΙΚΑ

     Το Συνέδριο του Βερολίνου (Ιούλιος 1878) και η απόφαση του για προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα, σηματοδότησε τη μεταβολή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των τσιφλικιών της περιοχής μας. Και τούτο γιατί οι Οθωμανοί γαιοκτήμονες του θεσσαλικού κάμπου, φοβούμενοι δήμευση της περιουσίας τους, είχαν αρχίσει να πουλούν
τα κτήματα τους σε Έλληνες χρηματιστές του εξωτερικού, οι οποίοι επωφελήθηκαν της ευκαιρίας για να κάνουν συμφέρουσες επενδύσεις.

     Αν κανείς παρακολουθήσει προσεκτικά τα γεγονότα της εποχής, θα διαπιστώσει πως οι περισσότερες αγορές γης που πραγματοποίησαν το χρονικό αυτό διάστημα οι ομογενείς έμποροι και επιχειρηματίες, ήταν ευκαιριακές πραγματικά. Συγχρόνως αποτελούσαν εξασφαλιστικές τοποθετήσεις κεφαλαίων, χωρίς όμως να υπάρχει ουσιαστικό ενδιαφέρον των νέων ιδιοκτητών για να αυξηθεί η απόδοση των κτημάτων τους, χωρίς δηλαδή να υπάρχει κίνητρο για επενδύσεις. Το γεγονός μάλιστα ότι όλοι οι πωλητές κτημάτων στις νέες επαρχίες ήταν Οθωμανοί που έφευγαν οριστικά για την Ανατολή και απαιτούσαν το τίμημα να καταβληθεί αποκλειστικά σε οθωμανικό νόμισμα, αποτελούσε ένα  επί πλέον κίνητρο για τους Έλληνες ομογενείς, οι οποίοι αναζητούσαν την ευκαιρία για να απαλλαγούν από τα επισφαλή οθωμανικά τους διαθέσιμα, αποκτώντας πολύ ασφαλέστερα περιουσιακά στοιχεία σε κτήματα που ήταν μάλιστα κι έξω από την οθωμανική επικράτεια.
     Επειδή η κίνηση αυτή ήταν πολύ συμφέρουσα για τους κεφαλαιούχους, μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι περισσότερες αγοραπωλησίες έγιναν με αυτό το διακανονισμό.. Ο Κων. Ζάππας π.χ. αν και ήταν μόνιμος κάτοικος Ρουμανίας, τα περισσότερα από τα δέκα πέντε (15) τσιφλίκια που αγόρασε στη Θεσσαλία, τα πλήρωσε σε τουρκικές λίρες. Απ' τον κανόνα αυτό βέβαια δεν ξέφυγαν οι υπόλοιποι χρηματιστές, που στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν κάτοικοι Κωνσταντινουπόλεως.
     Ύστερα απ' όλα αυτά ήταν λογικό η διάθεση για βελτιωτικέ επενδύσεις στα θεσσαλικά τσιφλίκια να είναι πολύ περιορισμένη μέχρι ανύπαρκτη και η μόνη επιδίωξη των γαιοκτημόνων ήταν η απόκτηση πολιτικής δύναμης, η οποία χρησιμοποιήθηκε προς δύο κατευθύνσεις. Στην εκλογή τους ως βουλευτών του ελληνικού κοινοβουλίου και στη διατήρηση των ιδιοκτησιών τους, επικαλούμενοι σε κάθε περίπτωση την ελληνοτουρκική συνθήκη προσάρτησης της Θεσσαλίας στην Ελλάδα. Πράγματι η συντριπτική πλειοψηφία των ιδιοκτητών τσιφλικιών που ζούσε στην Ελλάδα τα παιδιά τους στη συνέχεια έγιναν βουλευτές, ενώ οι κάποιοι απ' αυτούς, πήραν κατόπιν σαφή θέση υπέρ της απαλλοτρίωσης.
     Ο Κων. Ζάππας όμως αποτελούσε ιδιαίτερη περίπτωση. Ζώντας πάνω από πενήντα χρόνια κοντά στο Βουκουρέστι και έχοντας δημιουργήσει μια κολοσσιαία περιουσία, στηριζόμενη σε πάρα πολλές επιχειρήσεις τον έλεγχο των οποίων είχε ο ίδιος, του ήταν πολύ δύσκολο αν όχι αδύνατο, να έρχεται στη Ελλάδα. Λέγεται πως μόνο μια φορά πραγματοποίησε αυτό το ταξίδι, όταν ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης, του απένειμε το Μεγαλόσταυρο του Σωτήρος για τις επανειλημμένες δωρεές του προς τη μικρή και βασανισμένη τότε χώρα μας.
     Δεν γνωρίζουμε αν επισκέφτηκε ποτέ τη Θεσσαλία. Το γεγονός ότι αγόρασε τα τσιφλίκια που προαναφέραμε, δε σημαίνει και υποχρεωτική παρουσία του εδώ. Ωστόσο, όπως ο ίδιος γράφει στη διαθήκη του, ήταν δημότης Τρικάλων. Η ενέργεια του αυτή, μάλλον σε λόγους σκοπιμότητας θα πρέπει να αποδοθεί.
     Ύστερα απ' όλα αυτά, αλλά και απ' όσα έχει περιλάβει στη διαθήκη του, διαφαίνεται ότι ουδέποτε πέρασε από το μυαλό του η ιδέα να πολιτευθεί. Φρόντισε βέβαια να επανδρώσει τα τσιφλίκια του στη Θεσσαλία, με το απαραίτητο προσωπικό, με επικεφαλής ένα περιφερειακό Διευθυντή. Έτσι στα κτήματα του της Λάρισας, διευθυντή τοποθέτησε τον Κ. Παπακώστα, ενώ σ' αυτά της Καρδίτσας και των Τρικάλων τον ανιψιό του Απόστολο Αθ. Ζάππα, με έδρα τα Μεγάλα Καλύβια. Ο τελευταίος βέβαια δεν απετέλεσε εξαίρεση του κανόνα που προαναφέραμε. Αν και ανιψιός, εκλέχτηκε βουλευτής Τρικάλων σε τρεις βουλευτικές περιόδους. Το 1899, το 1902 και το 1906.

Β' ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

     Δέκα χιλιόμετρα περίπου νοτιοανατολικά των Τρικάλων, βρίσκεται η Μικρή Πουλιάνα (σημερινή Μουριά), ένα χωριουδάκι όμορφο και νοικοκυρεμένο με καινοτόμους και φιλοπρόοδους κατοίκους. Η ιστορία της που αποτελεί και τμήμα της θεσσαλικής ιστορίας, χάνεται στα βάθη των αιώνων. Όμως οι πληροφορίες που έχουμε γι' αυτή είναι ελάχιστες. Τούτο θεωρείται φυσιολογικό, αν αναλογιστεί κανείς τις στρατιές των κατακτητών που κατά καιρούς πέρασαν απ' τη Θεσσαλία και το γεγονός ότι ο τόπος μας είχε την ατυχία να παραμείνει σκλαβωμένος για εξήντα ακόμα χρόνια, μετά την επανάσταση του 1821. Στο διάστημα αυτό, μνημεία πολιτισμού, καλλιτεχνικοί θησαυροί και σπάνια ντοκουμέντα λεηλατήθηκαν, καταστράφηκαν ή και πουλήθηκαν με αποτέλεσμα να χαθούν πολύτιμες μαρτυρίες και ιστορικά στοιχεία του τόπου μας.

     Στην περίπτωση τώρα της Μικρής Πουλιάνας, η δυσκολία γίνεται ακόμα μεγαλύτερη, γιατί στις περισσότερες ιστορικές πηγές συναντούμε το λήμμα "Πουλιάνα", χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται για τη Μικρή ή την Τρανή.

     Έτσι έχουμε την πληροφορία από τον Κ.Δ.Τσοποτό ότι η Πουλιάνα μαζί με αρκετά άλλα χωριά της Καρδίτσας και των Τρικάλων, υπήρχε από τη βυζαντινή ακόμα εποχή. Να υποθέσουμε πως πρόκειται για τη Μικρή Πουλιάνα μια και αναφέρεται και σε άλλα σημεία της θαυμάσιας μελέτης του, ενώ η Τρανή δεν αναφέρεται πουθενά; Ίσως. Δεν μπορούμε όμως να το πούμε με βεβαιότητα.

     Ακόμα Πουλιάνα συναντούμε ως τσιφλίκι του Αλή Πασά. Επίσης Πουλιάνα μουλαλίκι με έναν αφιερωτή σε γραφή του 1808, υπάρχει στην πρόθεση 215 της μονής Βαρλαάμ. Τέλος απ' την Πουλιάνα περνάει στις 7 Ιανουαρίου 1810 ο Άγγλος συνταγματάρχης και περιηγητής William Leake, που ερχόταν από τη Ραψίστα και Γουρζί, πηγαίνοντας στα Τρίκαλα, όπως ο ίδιος αναφέρει.

     Οι περιπτώσεις αυτές και κάποιες άλλες που ενδεχομένως υπάρχουν, χρειάζονται συστηματική διερεύνηση η οποία δεν μπορεί να γίνει στα πλαίσια αυτής μας της εργασίας.

     Υπάρχουν ωστόσο και μαρτυρίες ξεκάθαρες και αναμφισβήτητες που βοηθούν στην ιστορική προσέγγιση της Μικρής Πουλιάνας. Η παλιότερη μέχρι στιγμής αναφορά που γίνεται στο χωριό αυτό, απ' ότι τουλάχιστον εγώ γνωρίζω, ανάγεται στα 1531 και περιέχεται στη διαθήκη του Χασάν Βέη, εγγονού του Τούρκου κατακτητή της Θεσσαλίας Τουραχάν Βέη. Εκεί ανάμεσα στις κτήσεις του αναφέρονται και τα εξής: "...Καρυαίς (Τρικάλων), Μικρά Πουλιάνα, Φανάριον, Κεφαλόβρυση, Βλαχογιάννη (Ελασσώνος), Χαντάκι, Κοσκινά, Γλήνος )Τρικάλων), Παπαράντζα, ιδιοκτησίαν εδάφους Αποστόλου τινός εν τη περιφέρεια Φαναρίου, ιδίου Αποστόλου άμπελον, οικίαν επτά δωματίων, βοσκοτόπιον, παρά την Μικράν Πουλιάναν του Φαναρίου".

     Την ίδια εποχή περίπου η Μικρή Πουλιάνα αναφέρεται στην πρόθεση 39 της μονής Δούσικου (1530-1697) με επτά αφιερωτές.

     Αρκετές πληροφορίες για το χωριό μπορεί επίσης να αντλήσει κανείς, από ένα καλαίσθητο βιβλιαράκι που κυκλοφόρησε το 1992 από κοινού η ενορία και η κοινότητα Μουριάς. Το βιβλιαράκι αυτό στάθηκε η αφορμή αυτής μου της εισήγησης. Γιατί στα περιεχόμενα του δεν περιλαμβάνεται η περίπτωση του χωριού ως τσιφλικιού του Κων. Ζάππα, προφανώς από άγνοια όχι τόσο του γεγονότος αυτού καθ' εαυτού, αλλά των λεπτομερειών που το συνοδεύουν. Θεώρησα λοιπόν υποχρέωση μου να φέρω στο φως της δημοσιότητας όλα τα στοιχεία που είχα στη διάθεση μου, ώστε να αξιοποιηθούν μελλοντικά από τους ενδιαφερομένους.

Γ' ΚΩΝ/ΝΟΣ ΖΑΠΠΑΣ: Ο ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΗΣ ΠΟΥΛΙΑΝΑΣ

     Ο Κων. Ζάππας γεννήθηκε στο Λάμποβο της Β.Ηπείρου το 1814 και ήταν πρώτος ξάδερφος του του μεγάλου ευεργέτη Ευάγγελου Ζάππα. Το 1834 σε ηλικία είκοσι (20) ετών, μεταβαίνει στη Ρουμανία και γίνεται βοηθός και συνεργάτης του Ευάγγελου. Ο τελευταίος είχε πάει εκεί τρία χρόνια νωρίτερα και είχε προλάβει να δημιουργήσει μια αρκετά μεγάλη περιουσία, ενοικιάζοντας και καλλιεργώντας αρχικά μοναστηριακά κυρίως κτήματα.

     Τα δύο ξαδέρφια δεν παντρεύτηκαν ποτέ. Αφιερώθηκαν ολόψυχα στην εργασία τους και σε μικρό χρονικό διάστημα, απέκτησαν τεράστια περιουσία. Το 1865 πέθανε ο Ευάγγελος και την κολοσσιαία περιουσία του τη δώρισε στο ελληνικό κράτος, στο οποίο όμως θα περιέρχονταν μετά το θάνατο του Κωνσταντίνου, γιατί σ' αυτόν άφησε την επικαρπία, ένα μέρος της και την εντολή να εκτελέσει τη διαθήκη που περιελάμβανε πολλές δωρεές, ανεγέρσεις κτιρίων κλπ. Πρώτη φροντίδα του Κων/νου σύμφωνα με τα παραπάνω, ήταν η ανέγερση του "καταστήματος των Ολυμπίων", του γνωστού μας δηλαδή Ζαππείου Μεγάρου στην Αθήνα.

     Δεν περιορίστηκε όμως μόνο στην εκτέλεση των επιθυμιών του ξαδέρφου του ο Κων. Ζάππας. Διέθεσε και ο  ίδιος τεράστια ποσά για εθνικούς σκοπούς, αφού ήταν ένας από τους πλουσιότερους άρχοντες στη Ρουμανία. Ίδρυσε και συντηρούσε για πολλά χρόνια τα Ζάππεια Παρθεναγωγεία  της Κωνσταντινούπολης και της Αδριανούπουλης, ενώ δημιούργησε εκπαιδευτήρια και σε πολλά ακόμα μέρη της Ελλάδας. Παράλληλα χρηματοδότησε την έκδοση πολλών βιβλίων, ανάμεσα στα οποία και αρκετά για τους μαθητές της ελεύθερης αλλά και της δούλης Ελλάδας. Ακόμα κληροδότησε σημαντικό ποσό για να εκπαιδεύονται οι Έλληνες γεωπόνοι στις πιο φημισμένες σχολές της Ευρώπης.

    Τόπος μόνιμης διαμονής του Κων. Ζάππα ήταν η κωμόπολη Βροσθένι κοντά στο Βουκουρέστι, όπου είχε πολλά κτήματα, καταστήματα, εργοστάσια κλπ., καθώς και τεράστια κινητή περιουσία. Πολλές αγορές επίσης είχε κάνει και στην κωμόπολη Καλαράσι της Ρουμανίας. Όλα αυτά καθώς και τα 15 τσιφλίκια που είχε αγοράσει στη Θεσσαλία, εκτάσεως 200.000 στρεμμάτων περίπου, ανάμεσα στα οποία και την Αγία Κυριακή, Καρυές, Μεγάλα Καλύβια τα 3/4 της Παπαράντζας και τη Μικρή Πουλιάνα στην περιοχή των Τρικάλων καθώς επίσης σπίτια και οικόπεδα στο Φανάρι και τα Τρίκαλα, τα περιέλαβε στη διαθήκη του που συνέταξε στις 18 Ιανουαρίου 1891 και με την οποία τα έκανε δωρεά στην Ελλάδα.

     Πρόβλημα όμως υπήρξε στην αρχή με την ρουμανική κυβέρνηση, η οποία προέβη στην κατάσχεση της μεγάλης περιουσίας των Ζάππα που υπήρξε στη χώρα αυτή, όπως έκανε και στην περίπτωση των μοναστηριακών κτημάτων. Το γεγονός αυτό δημιούργησε ένταση μεταξύ των δύο χωρών με αποτέλεσμα να διακόψουν τις διπλωματικές τους σχέσεις μέχρι το 1896, οπότε επήλθε συμβιβασμός.

     Η απώλεια του Κων. Ζάππα στάθηκε για την Ελλάδα εθνική συμφορά. Γιατί ολόκληρη τη ζωή του την αφιέρωσε στην απόκτηση μεγάλης περιουσίας και στη συνέχεια τη διέθεσε στην υπόθεση του Ελληνισμού. Όσον αφορά τώρα την άσχημη μεταχείριση των κολλίγων στα τσιφλίκια του εδώ στη Θεσσαλία και τις δικαστικές διαμάχες που ξέσπασαν, όπως στην περίπτωση της Καρδιτσομαγούλας, με τα νέα στοιχεία που συνεχώς έρχονται στο φως της δημοσιότητας, αποδεικνύεται ότι δεν ήταν πλήρως ενημερωμένος για τα διαδραματιζόμενα και τη σκληρή μέχρι απάνθρωπη στάση των ανθρώπων του απέναντι τους. Άλλωστε όπως προείπαμε, είναι ζήτημα αν ήρθε έστω και μία φορά στη Θεσσαλία, για να έχει μια αμυδρή εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε.

     Η προσφορά λοιπόν του Κων. Ζάππα στο έθνος, υπήρξε ανεκτίμητη, παρ' ότι έζησε στη σκιά του μεγάλου ξαδέρφου του Ευάγγελου Ζάππα. Δίκαια οι ανδριάντες τους κοσμούν τη πρόσοψη του Ζαππείου και αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση στους επιγενόμενους.

Συνεχίζεται...